تعلیل تعبّدی و تأثیر آن در استنباط

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد سطوح عالی حوزۀ علمیۀ قم

2 دانش‌آموختۀ سطح چهار حوزۀ علمیۀ قم

3 استاد سطوح عالی حوزۀ علمیۀ اقلید فارس

چکیده

از امور دخیل در استنباط احکام شرعی، تعلیلها هستند. در یک تقسیم‌بندی کلی، علت به دو بخش ارتکازی و تعبّدی تقسیم می‌شود و علت تعبّدی خود بر دو قسم اثباتی و ثبوتی (تعبّدی محض) است. علت تعبّدی ثبوتی، نه تنها مطابق با ارتکاز عقلا نیست؛ بلکه مستند به آیه و سنت قطعی هم نیست؛ از این‌رو با تمسک به غرض ذکر تعلیل در کلام که تنبّه دادن به وجه حکم و آماده کردن مخاطب برای پذیرش و قانع شدن اوست، این علت از حقیقت علیّت خارج است و در کلمات فقها شواهدی بر آن وجود دارد. با توجه به این مطلب و تتبّع در کلمات فقها، این نتیجه به دست می‌آید که علل مذکور در روایات که ظهور در تعبّدیت محض دارند باید بر معنای صحیحی حمل شوند، مانند حمل بر علتی مرتکز در اذهان یا علتی که مستند به آیه و سنت قطعی است. از آن جهت که عمده آثار تعلیل، مانند معمّمیت و مخصّصیت دائر مدار علل حقیقی است، اگر در موردی نتوان علت تعبّدی محض را به امر ارتکازی حمل کرد، برای اثبات مثل تعمیم و تخصیص نمی‌توان به آن تمسک جست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

التعلیل التعبّدی و أثره علی الاستدلال

نویسندگان [العربیة]

  • سیدحسین منافی 1
  • عباس نوری احمد آبادی 2
  • حمزه فخر الدین علیزاده 3
1 استاد سطوح عالی حوزۀ علمیۀ قم
2 دانش‌آموختۀ سطح چهار حوزۀ علمیۀ قم
3 استاد سطوح عالی حوزۀ علمیۀ اقلید فارس
چکیده [العربیة]

للتعلیلات دور فی استنباط الأحکام الشرعیّة. فی تقسیم عامّ ینقسم التعلیل إلی قسمین: الارتکازیّ و التعبّدیّ. و التعلیل التعبّدیّ ینقسم أیضاً إلی قسمین: الإثباتیّ و الثبوتیّ (التعبّدیّ الصرف). العلّة التعبّدیّة الثبوتیّة لیست فقط غیر مطابق مع ارتکاز العقلاء بل لاتستند إلی الآیة أو السنّة القعطیّة. من هذه الجهة و نظراً إلی غرض ذکر التعلیل فی الکلام الذی هو التنبّه إلی وجه الحکم و تهیّأ المخاطب لقبوله و إقناعه، هذه العلّة خارجة عن حقیقة العلّیّة و هناک شواهد فی کلمات الفقهاء علی هذا. بالنظر إلی هذا الأمر و بالنظر إلی التتبّع فی کلمات الفقهاء یستنتج أنّ العلل الواردة فی الروایات، الظاهرة فی التعبّد المحض، لا بدّ من حملها علی المعنی الصحیح مثل الحمل علی العلّة المرتکزة فی الأذهان أو علی العلّة المستندة إلی الآیة أو السنّة القطعیّة. و بما أنّ الآثار الرئیسیّة للتعلیل مثل التعمیم و التخصیص، تدور مدار العلّة الحقیقیّة؛ لو لم یمکن حمل ما هی ظاهرة فی التعلیل التعبّدیّ الصرف علی أمر ارتکازیّ؛ فلا یمکن الاعتماد علیها لإثبات مثل التعمیم و التخصیص.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • التعلیل التعبّدی
  • التعلیل الإرتکازی
  • تشریع الحکم
  • تعمیم العلّة
  • تخصیص العلّة